فرهنگ بومی مردم میبد

جشن سده زرتشتیان

جشن سده در صدمین روز زمستان برگزار می‌شود. مردم ایران باستان فصل‌ها را به صورت دوره ۷ ماهه و دوره ۵ ماهه تقسیم می‌کردند. هفت ماه اول تابستان و ۵ ماهه دوم زمستان بوده و اولین روز آبان ماه، آغاز زمستان بوده‌است. از ابتدای آبان ماه تا دهم بهمن، صد روز می‌گذرد. در دهم بهمن که کم‌کم هوا رو به گرمی می‌رود، جشن سده، برگزار می‌شود. جشن سده همراه با آتش‌افروزی است. به عقیده ایرانیان باستان، آتش قوی‌ترین نشانه فیزیکی حضور اهورامزدا، خدای یگانه است. لذا ایرانیان باستان جایگاهی والا برای آتش قائل بوده‌اند. نزدیک غروب دو موبد لاله به دست با لباس سفید، که پوشاک رسمی روحانیان زرتشتی است، زمزمه‌کنان به خرمن سده نزدیک می‌شوند و از سمت راست سه بار دور آن می‌گردند. سپس این خرمن هیزم را با شعله لاله‌ها، که روشنی آنها از آتش آتشکده آورده شده، آتش می‌زنند. شعله‌های آتش به آسمان کشیده می‌شود و همراه آن هلهله و شادمانی مردم در فضا می‌پیچد. آتش برای زرتشتیان مقدس است و معتقدند که نفس‌های آلوده آدمیان نباید به حریم مقدس آتش برخورد کند. لذا موبدان را با روبنده‌هایی که به صورت زده‌اند خواهید دید.

جشن مهرگان میبد

جشن مهرگان که بعد از عید نوروز دومین جشن ایرانیان باستان بوده، هر ساله از روز 10 مهر شروع می‌شود و به‌مدت 6 روز ادامه دارد. به باور ایرانیان باستان، در این روز کاوه آهنگر علیه ضحاک ستمگر به پا خواست و به یاری فریدون او را سرنگون کرد. مردم ایران از هزاره دوم پیش از میلاد، این روز را جشن می‌گیرند. زرتشتیان میبد مراسم جشن مهرگان را در روستای مزرعه کلانتر یا زیارتگاه چک چک اردکان، برگزار می‌کنند. در جشن مهرگان سفره مهرگانی یا خوان مهرگانی پهن می‌کنند. این سفره که بر گرد آتشدان پهن می‌شود به رنگ ارغوانی می‌باشد و روی آن انواع میوه، شیرینی و خوراکی قرار داده می‌شود. آجیل ویژه‌ای از هفت خشکبار مغز گردو، بادام، پسته، فندق، تخمه، توت خشک، انجیر خشک و نخودچی درست می‌کنند. از دیگر خوردنی‌های این سفره آشی به نام هفت غله است که ترکیبی از گندم، برنج، جو، نخود، عدس، ماش و ارزن است. کاسه‌ای پر از گلاب، آب، سرکه، برگ آویشن، گل‌های بنفشه و ریحان نیز قرار می‌دهند. سرمه‌دان، آیینه، اسفند، عود و گل "همیشه شکفته" که پیرامون آن را با شاخه‌هایی از سرو یا گز تزیین می‌کنند نیز زینت‌بخش سفره مهرگانی است.

فال کوزه میبد

فال کوزه که در گذشته جزء جدایی‌ناپذیر مهمانی‌های عادی و جشن‌های ملی در میان زنان بوده است هنوز هم در مناطقی از میبد برگزار می‌شود. کوزه توسط دختری نابالغ پر از آب می‌شود. او کوزه را در بین زنان می‌چرخاند و هر کس گیره‌سر یا شانه‌اش را به نیتی در کوزه می‌اندازد. کوزه را به خانه‌ای می‌برند که درخت مورد در آن باشد و به مدت یک روز به همراه تکه‌ای پارچه سبز و آینه‌ای کوچک زیر درخت می‌گذارند. روز بعد همان دختر با لباس پاک و زیبا کوزه را از زیر درخت برمی‌دارد و زنان در همان خانه به دور کوزه گرد می‌آیند و فال می‌گیرند. مراسم فالگیری با خواندن شعرهایی مرتبط با این رسم همراه است. هم‌زمان با خواندن شعرها، دختر درون کوزه دست می‌برد و چیزی در می‌آورد. با بیرون آمدن هر شیء، صاحبش باید از شعری که در حال خوانده شدن است نیت خود را تعبیر کند. تا انتهای مراسم تمامی اشیاء بیرون می‌آیند. اگر معنای شعر خوب باشد یعنی نیت صاحب فال عملی نیک است و به مقصودش می‌رسد و اگر معنای شعر مناسب نباشد، نشانه خوب نبودن نیت و نرسیدن به مراد است. اجرای این رسم بیشتر در بین ایرانیان باستان رایج بوده است. اکنون نیز زرتشتیان عقیده بسیاری بر اجرای فال کوزه دارند و به آن "چک و دوله" گویند.

مشاهده نمونه‌های سفال

مراسم هیرومبا اردکان

هیرومبا مراسمی شبیه به جشن سده است که هر ساله در روستای شریف‌آباد اردکان، در آخرین هفته ماه فروردین برگزار می‌شود. زرتشتیان شریف‌آباد برای تهیه آتش مراسم به نیایشگاه پیرهریشت می‌روند و شب را در همانجا اقامت می‌کنند. سپیده دم جوانان برای تهیه هیزم می‌روند و زنان نیز صبحانه آماده می‌کنند. سپس مراسم چوب زنی که با جشن و آواز همراه است، صورت می‌گیرد. در مراسم چوب زنی کسی که برای اولین بار در جمع‌آوری هیزم شرکت کرده و یا در همان سال صاحب فرزند شده، به روی دست جمعیت بلند شده و مردم با شادمانی، به آرامی به او چوب می‌زنند. تا زمانی که اقوام وی کله قند به مردم هدیه ندهند، این مراسم ادامه پیدا می‌کند. سپس با قند اهدایی، شربت تهیه کرده و همه مردم با هم می‌نوشند. در غروب این روز هیزم‌ها را به روستا مى‌آورند و روى هم انباشته مى‌نمایند. در هنگام غروب مردم دور خرمن هیزم جمع مى‏‌شوند و موبد نیز با آتشدان پر از آتش در آنجا حاضر است.

نخل بندی میبد

نخل سازه‌ای چوبی است که با چوب اسکلت بندی شده‌است. برای پایه‌های آن، چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقی تعبیه شده‌است. هر عنصر به کار برده شده در نخل، نمادی از یک حادثه و متعلق به شخصی در حادثه کربلا است. چوب نخل به عنوان پیکر سیدالشهدا، سیاهپوش کردن به عنوان پارچه سیاه روی پیکر، شمشیر و نیزه‌ها به علامت تیر و نیزه‌های وارد شده بر بدن امام حسین، سرو نخل به عنوان قد و قامت حضرت علی اکبر، آیینه به عنوان نور وجود امام حسین، علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان علمدار امام حسین، پارچه‌های زینتی که بر نخل می‌بندند به عنوان حجله حضرت قاسم، زنگ‌هایی که در قدیم بر آن می‌بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین و عزادارانی که نخل را برمی‌دارند به عنوان تشییع کنندگان هستند. هر سال، چند روز مانده به اول محرم، مراسم نخل بندی (تزیین نخل) در تمام حسینیه‌ها و تکایا برگزار می‌شود. امروزه تزئیناتی که به نخل می‌بندند شامل شمشیر، سپر، آئینه و سروهایی از جنس چوب است که دور تا دور آن را خنجرهای چوبین احاطه کرده‌است. قدمت این رسم در یزد به دوران صفویه بازمی‌گردد.

نخل برداری میبد

نخل نزد مردم استان یزد نمادی از تابوت سیدالشهداء و نخل برداری، تشییع نمادین برای شهدای کربلا است. عزاداران حسینی در استان یزد، اعتقاد راستینی به عمل نخل برداری دارند، تا حدی که برای رفتن در زیر نخل و شرکت در نخل برداری، نذر می‌کنند و بهترین دام خود را در پای نخل، قربانی می‌نمایند. برخی از مردم، برای رفع حاجت خود به نخل متوسل می‌شوند و بعضی‌ها هرگاه به نخل برسند، به نخل، سلام می‌دهند. نخل برداری در شب و ظهر عاشورا، روز سیزده محرم، اربعین و آخر ماه صفر انجام می‌گیرد. بدین صورت که نخل را سه یا پنج مرتبه دور حسینیه می‌گردانند و همزمان صدای طبل، سنج و شیپور در فضای حسینیه طنین انداز می‌شود. آیین نخل برداری برای بخش‌های ندوشن و مهرجرد میبد در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده‌است.

آیین شاه حسن، شاه حسین

از دو روز مانده به آغاز ماه محرم جمع زیادی از مردان و زنان، کوچه‌های منتهی به امامزاده سید صدرالدین قنبر را آب و جارو می‌کنند و بعد از عبور عزاداران از کوچه و تجمع در امامزاده مردان به صورت دایره‌ای شکل درحالی که دست به کمر یکدیگر گرفته‌اند شاه حسن و شاه حسین می‌گویند. آیین شاه حسن، شاه حسین همزمان از هیات‌های مذهبی محلات مختلف آغاز شده و نهایتا در امامزاده سیدقنبر به هم می پیوندند. آیین شاه حسن، شاه حسین میبد، در سال 1394 در گروه عادت‌ها و رسم‌های اجتماعی، به عنوان سنتی‌ترین آیینی که در دهه اول محرم در هسته تاریخی شهر کهن میبد برگزار می‌شود، به ثبت رسیده‌است.

مراسم پرسه زنی میبد

چند روز قبل از ماه محرم در بعضی محلات به خصوص در بخش ندوشن پرسه زنی صورت می‌گیرد. بدین صورت که جمعی از عزادارن، در کوچه‌ها و بازار‌ها به راه می‌افتند و با نوحه‌خوانی یا جمع خوانی، مردم را از فرا رسیدن ایام محرم با خبر می‌سازند و کمک‌های نقدی و نذورات را برای برپایی مجالس امام حسین جمع‌آوری می‌کنند.

آیین پنجه زرتشتیان

مراسم آیینی پنج روز پایان سال (پنجه) در روزهای پایانی تیر ماه به مدت پنج روز در روستای زرتشتی نشین مزرعه کلانتر برگزار می‌شود. در تقویم ایران باستان به جای هر چهار سال یک کبیسه و هر صد و بیست سال، یک ماه به پایان سال اضافه می‌شد. پس از شکست ساسانیان، زرتشتیان کبیسه را گم کردند و نوروز آنها به میان تابستان منتقل شد. در پنج روز پایان سال، در آیین زرتشتی، گهنبارهایی برای شادی روان درگذشتگان برگزار می‌شود. در آخرین روز پنجه برای شادی و اطلاع رسانی روی بام‌ها آتش روشن می‌کنند. این مراسم، هنوز هم در پایان تیرماه صورت می‌گیرد. در قسمتی از مراسم گهنبار خوانی از طرف موبد زرتشتی با بالا بردن شاخه گیاه سبز برای درگذشتگان طلب آمرزش می‌شود و شرکت کنندگان با بالا بردن انگشت دست راست خود موبد را همراهی می‌کنند. علاوه بر این، موبدان با چرخاندن آتش و دود کردن اسپند، شرکت کنندگان در مراسم را با خود همراه می‌کنند. جمع‌آوری خار و هیزم برای روشن کردن آتش روی پشت بام‌ها به منظور اطلاع رسانی درباره نو شدن سال نیز از دیگر مراسم این آئین است. البته پس از روشن شدن هوا اهالی روستا آتش روشن شده به روی بام‌ها را به آتشکده روستا منتقل می‌کنند.

گردهمایی زرتشتیان جهان

زرتشتیان در روزهای ۲۴ تا ۲۸ خرداد (روز اشتاد تا انارام بر اساس تقویم زرتشتی) از گوشه‌وکنار کشور و خارج از ایران برای انجام آیین‌های خاصی، خود را به زیارتگاه چک چک اردکان می‌رسانند و به نیایش می‌ پردازند. از مراسم ویژه این مکان می‌توان به نیایش همگانی، دعا، آوردن یا پختن نان نذری سیرگ و پخش آن بین زائران، خواندن اوستا و نیایش اهورامزدا، روشن‌کردن شمع و عود و آتش، سدره پوشی، خواندن سرودهای شاد، پختن آش و غذاهای نذری و گهنبار خوانی اشاره کرد. این مراسم باشکوه به‌عنوان حج زرتشتیان شناخته می‌شود. زرتشتیان در این محل گرد هم می‌آیند تا یاد نیک‌بانو و آنچه را که بر نیاکان آن‌ها رفته است، گرامی بدارند. ضمن اینکه موبدی در لباسی سپیدرنگ، با صدایی موزون اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان را قرائت می‌کند. در دعاهای شان از فرد یا افرادی یاد می کنند که برای حفظ شرافت و پاکدامنی خود در برابر دشمن ایستاده و با کمک اهورا از دست دشمنان به درون کوه‌ها پناه برده‌اند.

ازدواج و عروسی در میبد

مراسم ازدواج در میبد در حال حاضر کم‌وبیش مثل بقیه شهرهای ایران است. میبدی‌ها به مهریه، صداق گویند و قبل از ازدواج مراسم تعیین صداق دارند که در قدیم معمولا زمین یا سه دنگ خانه، برای صداق دختر تعیین می‌کردند. در قدیم، عروس و داماد تا قبل از عقد همدیگر را نمی‌دیدند و اولین بار بر سر سفره عقد، از طریق آیینه‌ای که در سفره قرار داشت، یکدیگر را می‌دیدند. بر سر سفره عقد، شش ظرف شامل گردو، بادام، فندق، نان، نبات و تخم مرغ قرار می‌دادند که هرکدام نماد یک آرزو برای عروس داماد بود. در کنار اینها، شیرینی، نان پنیر سبزی، جام عسل و ماست هم می‌گذاشتند که مثلا عسل و ماست کنایه از شیرینی و ترشی در کنار هم در زندگی مشترک بود. بسیاری از خانواده‌ها خرید آیینه شمعدان را واجب نمی‌دانستند و آن را برای سفره عقد از همسایه‌ها امانت می‌گرفتند. جهیزیه عروس بسیار ساده بود و ظروف جهیزیه را قبل از عروسی، یکجا روی زمین پهن می‌کردند که به اصطلاح به آن حجله چینی می‌گفتند. مراسم جشن عروسی شامل همخوانی دسته‌جمعی مردان، چوب‌بازی و آتش‌بازی بود. قبل از بردن عروس به خانه داماد، مراسم حنابندان برگزار می‌شد. نزدیکان عروس هنگام حرکت او را از زیر «آیینه و قرآن » عبور می‌دادند و پدر عروس به رسم «رزق و روزی بیشتر» چند قرص نان در سفره پارچه‌ای قرار داده، آنرا به کمر دخترش می‌بست و او را روانه خانه بخت می‌کرد.

کلوخ اندازان میبد

این مراسم که گاهاً با خواندن اشعاری همراه بود در سحرهای ماه مبارک انجام می‌شد به این نحو که همسایه‌‏ها با یکدیگر قرار می‏گذاشتند تا هر کدام برای سحر زودتر بیدار شد، دیگری را از خواب بیدار کند. معمولاً در زمستان که همه در اتاق می‌خوابیدند و ممکن بود از صدای کوبیدن در بیدار نشوند، کلوخی را به روی پشت بام می‏‌انداختند و همین باعث نام‌گذاری آن به ‌کلوخ‌اندازان شده بود. در شهر ندوشن، در سحر برای بیدارکردن مردم برای مناجات و وقت اذان صبح، تیراندازی می‌کردند که مردم با شنیدن صدای شلیک تیر، می گفتند: گُلّه (گلوله) در کردند، نمشه چیز بخوری.

جغجغه زنی میبد

در آیین جغجغه زنی (سنگ زنی) یک نفر اشعاری را با مضامین حماسه کربلا می‏خواند و عده‌ای روی زمین می‌نشینند و ذکرهای بیان شده توسط ذاکر را تکرار می‌‏‏کنند و دسته دیگر هم که به صورت حلقه‌‏ای در کنار هم قرار می‌گیرند با دو چوب صاف و صیقلی با ریتم کند و سپس تند، چوب‏‏‌ها را به هم می‌زنند که صدایی از بهم ساییدن این چوب‌ها شنیده می‌‏شود که به نقلی یادآور صحنه‌های کربلا است. همراه با عوض شدن اشعار، طریقه زدن دو تکه چوب به یکدیگر هم به صورت تک ضرب، سه ضرب و چهار ضرب عوض می‌شود. این آیین در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسیده‌است.

جشنواره انار میخوش

همزمان با فصل برداشت محصول انار از باغ‌های میبد، جشن شکرگزاری انار در روستای بیده این شهرستان برگزار می‌شود. در این جشنواره که میخوش نام دارد کارگاه آموزشی تخصصی انار برگزار می‌شود. در این کارگاه کشاورزان با آخرین فنون کشت انار آشنا می‌شوند. عرضه محصولات و فراورده‌های انار مانند رب، آب انار و سرکه انار، برگزاری مسابقه عکاسی و نقاشی، اجرای موسیقی بومی محلی و عرضه محصولات و دستاوردهای روستایی از برنامه‌های تدارک دیده شده برای این جشنواره است. در حاشیه این جشنواره نمایشگاه صنایع دستی و سوغات محلی میبد، برگزار می‌شود.

مراسم ختم میبد

امروزه مراسم ختم و عزاداری برای اموات، مثل بقیه شهرهای ایران برگزار می‌شود اما در گذشته، مراسم عزاداری خیلی ساده برگزار می‌شد. فقط قرآن خوانی داشتند و تنها وسیله پذیرایی قهوه بود. مراسم هفتم، چهلم و سالگرد برای کسی برگزار نمی‌شد و تنها به مدت یک ماه در پشت بام خانه مرحوم، قرآن باصدای بلند قرائت می‌شد.

چهارشنبه‌سوری میبد

چهارشنبه‌سوری در میبد قدیم با قاشق‌زنی، همراه بود که امروزه به پریدن روی آتش و ترقه‌بازی تقلیل یافته است.

شب یلدا میبد

شب یلدا یا شب چله یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که ریشه در آیین‌های زرتشتی و باورهای ایران باستان دارد. این جشن در بلندترین شب سال، یعنی آخرین شب پاییز (۳۰ آذر)، برگزار می‌شود و نماد غلبه روشنایی بر تاریکی و تولد دوباره خورشید است. واژه «یلدا» سریانی و به معنای ولادت بوده و در فرهنگ ایرانی، این شب به عنوان شب زایش مهر (خورشید) شناخته می‌شود. ایرانیان باستان این شب را با گردهمایی خانواده و اقوام، خوردن میوه‌هایی چون انار و هندوانه، آجیل، شاهنامه‌خوانی، نیایش و روشن کردن آتش به سادگی برگزار می‌کردند تا تاریکی را کاهش داده و به استقبال روشنایی بروند.

در استان‌هایی مانند یزد، آیین‌های خاصی همچون نگهداری میوه‌های تابستانی برای مصرف در زمستان، تهیه غذاهای سنتی مانند آش شولی و هدیه بردن برای نوعروسان مرسوم است. امروزه نیز این جشن با سفره‌آرایی، حافظ‌خوانی و یادآوری درگذشتگان برگزار می‌شود. فلسفه اصلی شب یلدا، بزرگداشت پایان کار کشاورزی و دامداری و آغاز تعطیلی زمستانی بوده و هدف آن افزایش همبستگی، شادکامی و امید به برکت و روشنایی در فصل جدید است.

غذاهای ستنی میبد، از شولی تا گیپا

سیزده‌به‌در میبد

عید نوروز در میبد

زبان و گویش مردم میبد

دین و مذهب مردم میبد